Rośliny to niezwykle istotny element życia codziennego. Nie inaczej jest z kwiatami na balkon. Oprócz przystrajania przestrzeni mieszkalnej, działają na człowieka uspokajająco i relaksująco. Ich zapach może w różnorodny sposób wpływać na nasze samopoczucie – od ułatwiającego zasypianie aromatu lawendy po pobudzającą woń cytrusów. Oczyszczają powietrze oraz podnoszą poziom wilgotności, pomagając w walce z alergiami. Mając do dyspozycji balkon warto skorzystać z przestrzeni i warunków, jakie oferuje, by stworzyć miejsce, które nie tylko stanie się miejscem wypoczynku i odprężenia, ale też ozdobą mieszkania.
Spis treści
Od czego zacząć?
Pierwszym krokiem aranżacji przestrzeni balkonowej jest ustalenie jego położenia, oraz warunków pogodowych, jakie na nim panują. W zależności od tego, czy balkon jest położony na północy, czy na wschodzie, różne rośliny będą się na nim dobrze czuły. Równie ważnymi czynnikami są nasłonecznienie oraz częstotliwość występowania opadów.
Drugi krok to wybór przeznaczenia dla balkonowego ogródka. Czy uprawiane rośliny mają wyłącznie cieszyć oczy swoimi barwami i zapachem, czy również nieść korzyść w kuchni, w postaci ziół, drobnych owoców lub warzyw? Warto się zastanowić i zdecydować czego oczekujemy od tej przestrzeni.
Trzecim krokiem będzie przeliczenie, ile miejsca poświęcimy doniczkom. Czy cała balustrada ma być zasłonięta kwiatami, czy może tylko jej część? Stworzenie wstępnego kosztorysu opartego na liczbie potrzebnych narzędzi oraz pojemników na rośliny pomoże uniknąć sytuacji przeciążenia domowego budżetu.
Ostatnia rzecz – styl! Odzwierciedlenie upodobań estetycznych właściciela na balkonie niesie ze sobą dumę i radość ze stworzonego dzieła. Czy znajdą się na nim wiklinowe koszyki i drewniane skrzynki w stylu wiejskim, czy kamienne donice i marmurowe wazony, to wszystko zależy wyłącznie od ogrodnika.
Kwiaty na balkon wschodni
Balkon wychodzący na wschód uchodzi za najłatwiejszy w aranżacji – dostarcza optymalnych warunków dla roślin przez cały dzień. O wschodzie słońca udostępnia maksymalne doświetlenie bez ryzyka poparzenia roślin, za dnia światło jest rozproszone, a temperatura umiarkowana i niewysuszająca. Wieczorem panuje na nim miły cień. Wśród wielu dostępnych kwiatów, oprócz popularnych pelargonii i niecierpków warto zwrócić uwagę na nieco mniej powszechne gatunki.
WILEC (Ipomea)
Urokliwe, plenne pnącze o dzwonkowatych kwiatach. Rośnie szybko i intensywnie, wymaga więc odpowiednich podpórek. Tworzy wspaniałą dekorację ściany lub barierki, oraz oferuje szereg kolorów do wyboru. Jest to idealny kwiat na balkon. Gatunek jednoroczny, nie zimujący, ale bardzo odporny na choroby.
Kwitnie od późnego czerwca do września a wysiewać go do doniczek można już w marcu, najlepiej do żyznej ziemi ogrodowej. Potrzebuje obfitego podlewania, a brak wody szybko okaże oklapniętymi liśćmi.
Preferuje nawożenie naturalnym kompostem, na który odpowiada obfitym kwitnieniem. Chociaż kielichy wilca trwają tylko kilka godzin, kolejne tworzą się dosłownie na oczach swojego opiekuna.
FUKSJA (Fuchsia)
Piękna zarówno w niskich rabatach jak i w formie zwisającej w podwieszanych doniczkach – Fuksja niegdyś była obowiązkowym elementem wystroju roślinnego każdego domu w Polsce. Z czasem jednak straciła na popularności, została uznana za staromodną, aż wreszcie nieomal o niej zapomniano. Dzisiaj jednak na nowo cieszy się uznaniem i sympatią.
Nie lubi przymrozków, więc na balkony wystawiać ją można dopiero od drugiej połowy maja. Chociaż wieloletnia, jej zimowanie jest dość kłopotliwe, dlatego w Polsce często uprawiana jest jako roślina jednoroczna.
Preferuje wilgotne, ale nie mokre podłoże oraz doceni zraszanie lekką mgiełką. Nie można dopuścić do tego, by stała w wodzie, gdyż jest wrażliwa na choroby grzybowe. Ziemia powinna być żyzna i przepuszczalna, neutralna. Można ją lekko przemieszać z perlitem. Ponieważ intensywnie pobiera składniki pokarmowe, trzeba ją systematycznie nawozić.
KOLEUS BLUMEGO (Coleus blumei)
Wspaniałą alternatywą dla silnie kwitnących roślin będzie koleus. Jego liście, kształtem przypominające pokrzywę, cechuje przepiękna, stonowana wielobarwność i wzorzystość, od paseczków po cętki. On również kwitnie, jednak kwiaty najlepiej jest na bieżąco usuwać, gdyż ich wytwarzanie znacząco osłabia roślinę i sprawia, że jej główna ozdoba – liście – marnieją.
Bardzo źle znosi susze, więc potrzebuje systematycznego podlewania. Trzeba mu zapewnić ziemię próchniczą, lekką i przepuszczającą, najlepiej na bazie torfu lub włókien kokosowych. W okresie kwitnienia warto wzmacniać go nawozem z potasem.
Koleus jest krótkowieczną rośliną, która nie zimuje, zatem warto go rozmnażać poprzez ukorzenianie sadzonek. Tę czynność można wykonywać przez cały rok. Stare okazy szybko obumierają.
LOBELIA PRZYLĄDKOWA (Lobelia erinus)
Wdzięczna roślina jednoroczna o drobnych, uroczych kwiatach. Kwitnie od wczesnego lata aż po późną jesień. Lubuje się w glebie próchniczej lub piaszczysto-gliniastej, niezbyt żyznej i przepuszczalnej. Konieczne jest podtrzymywanie ziemi w stanie lekko wilgotnym, ale nie mokrym. W czasie kwitnienia dobrze jest uzupełniać ziemię nawozami wieloskładnikowymi.
Jeśli okaz zaczyna słabnąć, należy go przyciąć, by pobudzić do wypuszczenia nowych pędów. Chociaż urokliwa, Lobelia jest wymagająca nie tylko ze względu na wilgotność ziemi – często atakowana przez szkodniki, jak mszyce czy przędziorki, potrzebuje troskliwej opieki i uwagi.
PANTOFELNIK (Calceolaria)
Roślina jednoroczna, o niezwykłych, pięknych kwiatach, przypominających pęki kolorowych poduszeczek. Pantofelnik to gatunek odporny na wiatr i chłód, ale wrażliwy na nadmierną wilgoć i opady. Nie przepada również za upałami. Najbujniej kwitnie w niskich temperaturach i lekkim półcieniu.
Ziemia powinna być średnio-żyzna, oraz sporadycznie nawożona, gdyż źle reagują na nadmiar soli. Podlewać należy regularnie, ale niezbyt obficie, by woda nie stała w doniczce lub podstawce. Zarówno mszyce jak i mączliki lubią atakować ten gatunek, zatem wymaga on uważnego nadzoru, czy nie zalęgają się w nim szkodniki.
Chociaż niepozorny, pantofelnik stanowi niemałe wyzwanie i warto nabrać wprawy w uprawie przed wprowadzeniem go na swój balkon.
Więcej propozycji: Heliotrop (Heliotropium), róża (Rosa), berberys (Berberis), hortensja pnąca (Hydrangea petiolaris), szałwia lekarska (Salvia officinalis).
Kwiaty na balkon zachodni
Nagrzewa się równomiernie, a najcieplejszy punkt dnia stanowi na nim późnopopołudniowa pora. Na zachodnim balkonie kwiaty cieszą się dużą ilością światła i półcieniem w pierwszej połowie doby, a intensywnie promienie zachodzącego słońca nadają im romantycznego nastroju w pomarańczowym blasku.
LAWENDA (Lavandula)
Kojarzona ze słonecznymi polami Prowansji, przepięknie pachnąca i wdzięczna, na smukłych długich łodygach – lawenda nie tylko nie jest wymagającą rośliną, ale do tego bardzo pożyteczną, gdyż jej drobne kwiaty przyciągają na nasz balkon motyle i pszczoły, a jej aromat odstrasza komary oraz uspokaja i ułatwia zasypianie.
Najlepiej rośnie w ziemi lekko wilgotnej, w dużych i głębokich doniczkach, gdyż tworzy rozległy system korzeniowy. Na dnie pojemnika konieczna jest gruba warstwa drenażu odprowadzającego nadmiar wody. Ziemia powinna być lekko zasadowa, przepuszczalna i wapienna.
Młode siewki potrzebują pilnowania, czy ziemia jest stale wilgotna, jednak starsze okazy mogą być podlewane rzadziej. Lawenda lubi też przestrzeń, więc dobrze jest pilnować, by nie rosła zbyt gęsto.
Dla obfitego kwitnienia konieczne jest przycinanie jej dwa razy w roku, wczesną wiosną oraz po pierwszym przekwitnięciu.
BIELUŃ (Datura)
Na większych balkonach jako soliter wspaniale sprawdzi się datura. Ten okazały krzew może osiągać imponujące rozmiary sięgające nawet do 2-3 metrów, jednak odmiany balkonowe wzrastają od 60 do 150 cm. Rozpieszcza pięknym zapachem.
Obficie obsypuje się kwieciem w kształcie podłużnych trąbek od maja aż do jesieni. W tym okresie lubi być zasilana specjalistycznymi nawozami dla datur. Wymaga dużej doniczki, wypełnionej bogatą w próchnicę glebą, lekką i łatwo przyjmującą ciepło. Potrzebuje obfitego podlewania do prawidłowego wzrostu, a latem ziemia musi być stale wilgotna.
Z reguły datury są jednoroczne, jednak można spróbować przezimować odpowiednie odmiany. Należy je wtedy przenieść do chłodnego pomieszczenia (5-10°C) i podlewać sporadycznie, a pędy odpowiednio przyciąć.
Uwaga! Bieluń jest silnie trujący. Nie nadaje się do domów ze zwierzętami oraz małymi dziećmi.
TYTOŃ OSKRZYDLONY (Nicotiana alata)
Pięknie pachnący, tytoń ozdobny wyrasta na wysokie, rozgałęzione pędy, a jego niewielkie kwiaty uwalniają wieczorową porą intensywny, przyjemnie słodki zapach. Można go wysiewać bezpośrednio do doniczek, a jego pokrój jest trochę chaotyczny i może wymagać nieznacznej pomocy w postaci podpórek i podwiązywania.
Kwiaty zawiązują się przez całe lato aż do października. Preferują jasne stanowiska, ciepło i wilgoć, a ziemię żyzną, próchniczą i systematycznie zasilaną nawozami dla roślin kwitnących.
Tytoń jest samosiejką, więc niedopilnowany może pojawić się również w innych doniczkach. Wystarczy jednak usuwać przekwitnięte pąki kwiatowe, by tego uniknąć.
ZŁOCIEŃ KRZEWIASTY (Argyranthemum frutescens)
Chociaż wieloletni, to w Polsce uprawiany jako roślina jednoroczna ze względu na wysoką wrażliwość na mróz. Złocień cechuje silne i intensywne krzewienie, oraz możliwość poprowadzenia go w formie drzewka z kulistą koroną.
Doskonale będzie się czuł w podłożu w postaci gotowego substratu torfowego, lekko wymieszanego z ziemią ogrodową oraz garścią perlitu, o obojętnym odczynie. Potrzebuje nieco większych doniczek od tych, w których jest sprzedawany, więc dobrą decyzją będzie jak najszybsze przesadzenie go po zakupie.
Potrzebuje regularnego podlewania nawozem wieloskładnikowym, gdyż wytworzenie sporych i ciężkich kwiatów pochłania roślinie bardzo dużo energii.
GOŹDZIK (Dianthus)
Znane i uwielbiane w całej Polsce, stanowią ozdobę balkonów, ogrodów i stołów. Często wykorzystywane we florystyce, czy to na potrzeby bukietów ślubnych, czy do przyozdabiania męskich butonierek. Nie wspominając o ich urzekającym zapachu!
Posadzony w maju, będzie kwitł przez całe lato, a nawozić wystarczy go sporadycznie, co 2-3 tygodnie nawozem dla roślin kwitnących. Nie mają dużych wymagań glebowych i zadowolą się nawet piaszczystą, niezbyt żyzną ziemią.
Te wdzięczne kwiaty są bardzo proste i niewymagające w uprawie, stanowią zatem wspaniały wybór dla początkujących ogrodników. Wystarczy tylko dbać, by miały lekko wilgotną ziemię i usuwać na bieżąco przekwitnięte kwiaty.
Więcej propozycji: Maciejka (Matthiola incana), mandewila (Mandevilla), gazania (Gazania), jałowiec (Juniperus), rojnik (Sempervivum).
Kwiaty na balkon północny i zacieniony
Chłód i cień nie są najlepszymi przyjaciółmi zieleni, jednak nie stanowią one bariery nie do pokonania. Zamiast walczyć z warunkami, jakich dostarcza nam północny balkon, lepiej spojrzeć na ich zalety i dobrać do nich odpowiednie kwiaty, którym nie będą one przeszkadzać. Tutaj doniczki można podlewać rzadziej od tych wystawionych na słońce, a także zasadzone na nim rośliny lepiej znoszą upały.
BEGONIA BULWIASTA (Begonia ×tuberhybrida)
Wieloletnia, dekoracyjna roślina kwitnąca, oferująca szeroką gamę barw. Preferuje ziemię żyzną i przewiewną, o lekko kwaśnym odczynie. Najlepiej sprawdzi się uniwersalna ziemia torfowa. Jej wzrost zazwyczaj nie przekracza 30 cm, silnie się rozkrzewia, wdzięcznie zapełniając przestrzeń wokół siebie. Nie tylko nie przepada za słońcem, które łatwo pali jej delikatne liście, ale wręcz preferuje cień.
Uprawa begonii jest prosta, dlatego świetnie nadaje się dla początkujących ogrodników. Sadzimy ją w maju, ostrożnie, by nie połamać kruchych pędów i liści. Należy pamiętać, by zostawić przestrzeń między sadzonkami.
Begonia lubi wilgotne podłoże, jednak trzeba uważać, by nie było zbyt mokre, gdyż bulwy mogą zacząć gnić od nadmiaru wody. Należy umiejscowić ją w miejscu osłoniętym od wiatru. Potrzebuje dużej ilości składników mineralnych, więc konieczne jest odpowiednie nawożenie, najlepiej za pomocą nawozów skomponowanych dla begonii.
Ponieważ jest nieodporna na mróz, to chcąc ją uprawiać jako roślinę wieloletnią, konieczne jest wyjęcie bulw późną jesienią, oczyszczenie z pędów oraz ziemi, lekkie osuszenie oraz umiejscowienie ich w przewiewnym pojemniku z suchym torfem. W ten sposób przechowujemy je w suchym i chłodnym pomieszczeniu (7-10°C) aż do ponownego zasadzenia na wiosnę.
NIECIERPEK (Impatiens)
Urocze kwitnące rośliny, o wielobarwnych kwiatach i niskim pokroju. Kwitną nieprzerwanie przez cały okres wzrostu, od wiosny do jesieni. Najlepiej czują się w ziemi przepuszczalnej i żyznej, ani nadmiernie piaszczystej, ani gliniastej. Sprawdzi się tutaj ziemia do roślin balkonowych. Istnieje wiele odmian niecierpków, różniących się między sobą odpornością na nasłonecznienie oraz wysokością.
Potrzebują dużej ilości wody, ale trzeba uważać, by ich nie przelać. Bardzo źle znoszą przesuszenie, więc latem należy zwracać na nie szczególną uwagę. Za regularne nawożenie odwdzięczą się całymi bukietami kwiatów.
Na zimę należy je schować w domu, gdyż nie przetrwają mrozów. Nawożenia należy zaprzestać we wrześniu, a przed przeniesieniem z balkonu warto je przyciąć na wysokości około 15 cm.
BRATKI (Viola)
Znane kwiaty rabatowe, niskie oraz cieszące oczy rozmaitymi kolorami. Są łatwe w uprawie oraz szeroko dostępne. Lubią stanowiska zacienione, chociaż dobrze, by przez jakiś fragment dnia naświetliła je odrobina promieni słonecznych. Doskonale znoszą niższe temperatury, więc na balkonie mogą zawitać już od bardzo wczesnej wiosny i kwitną aż do lata.
Klasyczna uniwersalna ziemia do kwiatów balkonowych w zupełności im wystarczy, ale potrzebują solidnego drenażu na dnie doniczek, w postaci grubej warstwy keramzytu. Podlewamy je wyłącznie rano lub wieczorem i unikamy polewania po kwiatach i liściach, które są wrażliwe na choroby.
Bratki nie potrzebują nawożenia i wystarczy im odrobina dodatkowych składników mineralnych podczas sadzenia. To rośliny dwuletnie, jednak te zakwitnięte, dostępne w sklepach, mają już jeden rok, więc w okresie wegetacyjnym będą zamierać. Mimo tego popularność oraz przystępna cena sprawiają, że ich uprawa jest tania i prosta.
BLUSZCZ (Hedera Helix)
Dla szukających ostoi w spokojnej zieleni lub rośliny do stonowania barwnych rabat, bluszcz stanowi idealne rozwiązanie. Długowieczny i mrozoodporny, doskonale sprawdzi się nawet na najbardziej zacienionym balkonie.
Nie wymaga intensywnego nawożenia, wystarczy raz w roku dostarczyć mu niewielkiej ilości nawozu. Nie potrzebuje dużej ilości wody, ale wilgoć pozytywnie wpłynie na jego rozrost. Warto zwrócić uwagę, by podlewać go dopiero gdy wierzchnia warstwa ziemi przeschnie. Zimą podlewać oszczędnie, aż do nadejścia odwilży.
Bluszcz lubi być przycinany, jednak trzeba pamiętać o założeniu rękawiczek przed wykonywaniem tej czynności, gdyż jest silnie trującą rośliną. Należy trzymać go z daleka od zwierząt domowych i dzieci.
Większość odmian z powodzeniem może być przetrzymywana zimą na balkonie. Należy brać pod uwagę, że jest dość inwazyjny, więc jeśli będzie posadzony w jednej doniczce z delikatniejszymi roślinami, może je przytłumić.
MIĘTA PIEPRZOWA (Mentha piperita)
Balkon północny wspaniale sprawdzi się dla szerokiej gamy ziół. Warto zaprosić któreś z nich do doniczki, nie tylko ze względu na walory zapachowe, ale i korzyści, jakie niosą zbiory ich liści.
Najlepiej kupić już wykształconą sadzonkę na jednoroczną uprawę, chociaż wysianie jej samodzielnie nie jest trudne. Mięta nie znosi intensywnego słońca, więc z wdzięcznością rozkwitnie w miejscu zacienionym i osłoniętym.
Nie wymaga nawożenia, a glebę preferuje torfową, z solidnym drenażem. Pędy warto przycinać, by jak najbardziej zagęścić jej pokrój, a jeżeli chcemy cieszyć się dużym zbiorem do wykorzystania w kuchni, zawiązujące się kwiaty należy od razu usuwać.
Więcej propozycji: Komarzyca (Plectranthus), czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum), nemezja (Nemesia), lobelia (Lobelia), diascia (Diascia).
Kwiaty na balkon południowy
Ten balkon stawia rośliny przed dwoma wyzwaniami: słońcem oraz temperaturą. Gleba szybko się na nim przesusza, powietrze jest mało wilgotne, a chociaż roślin preferujących te warunki jest więcej, niż cieniolubnych, to ich uprawa jest bardziej czasochłonna, gdyż latem wymaga stałego monitorowania doniczek w ciągu dnia.
PELARGONIA (Pelargonium)
Jeden z najpopularniejszych kwiatów na balkon, słynący z łatwości w uprawie. Pelargonia to doskonały wybór dla każdego, kto nie ma „ręki do kwiatów” lub dysponuje małą ilością czasu na pielęgnację.
Można ją sadzić w doniczkach tuż po przejściu przymrozków i przed końcem maja. Preferują przestrzeń w pojemnikach oraz dużą ilość ziemi. Jeśli użyje się ziemi przeznaczonej do pelargonii, nie trzeba będzie jej nawozić przez kilka tygodni. Później okazyjne nawożenie wpłynie pozytywnie na gęstość i ilość kwiatów.
Lubi wilgoć i regularne podlewanie – latem nawet dwa razy dziennie. Zimą przycinamy je na wysokości około 13-16 cm i przenosimy rośliny do chłodnego pomieszczenia.
SURFINIA (Petunia ×hybrida)
Surfinia to odmiana petunii ogrodowej, o zwisających pędach. Mając niskie wymagania uprawowe, bujnie kwitnie od maja do listopada, co sprawia, że jest jedną z najchętniej wybieranych roślin balkonowych w Polsce.
Uwielbia słońce oraz lekko kwaśną glebę, a także regularne nawożenie. Najlepiej sprawdzi się specjalistyczny nawóz do surfinii, gdyż te intensywnie kwitnące rośliny szybko wyjaławiają ziemię.
Przekwitłe kwiaty należy od razu usuwać, by zrobić miejsce na nowe. Jeśli je zostawimy, roślina przekieruje energię na zawiązywanie nasion, zamiast na wypuszczanie nowych pąków.
AKSAMITKA (Tagetes)
Pięknie kwitnąca we wszelakich kolorach żółci i pomarańczy, cieszy oczy kwiatami od czerwca aż do pierwszych przymrozków. Jest odporna na choroby i szkodniki, gdyż jej charakterystyczny zapach działa odstraszająco na mszyce. Uwielbia słońce oraz regularne podlewanie.
Nie potrzebuje specjalnego nawożenia, by intensywnie kwitnąć, chociaż przy dostarczaniu jej dodatkowych składników mineralnych warto zwrócić uwagę, by nie dostała zbyt dużej ilości azotu, który hamuje kwitnienie.
Lubi ziemię przewiewną i żyzną, zatem dobrze będzie przygotować odpowiedni drenaż na dnie doniczki. Usuwanie na bieżąco przekwitłych kwiatostanów pozytywnie wpłynie na gęstość wypuszczania nowych kwiatów.
GROSZEK PACHNĄCY (Lathyrus odoratus)
Delikatne, motylkowate kwiaty o słodkim, przyjemnym zapachu to charakterystyczne cechy tej rośliny. Lubi ziemię wapienną, więc zaleca się sadzenie go w osobnych pojemnikach, gdyż większość roślin balkonowych preferuje lekko kwaśne podłoże. Można go wspomóc dzięki podsypaniu gleby drobno startymi skorupkami jajek.
Groszek pachnący rośnie na długich, wiotkich łodygach i konieczna jest dla niego podpora, której będzie mógł się trzymać za pomocą wąsów czepnych. Obsypuje się kwiatami przez okres całego lata, od czerwca do sierpnia. Konieczne jest usuwanie przekwitłych kwiatów, by nie zawiązywały się strączki z nasionami. Jeśli tak się stanie, groszek przestanie wytwarzać kolejne kwiaty.
JAŁOWIEC (Iuniperus), ŻYWOTNIK (Thuja), BUKSZPAN (Buxus sempervirens)
Na południowym balkonie z powodzeniem możemy zaaranżować przestrzeń zielonymi krzewami, pod warunkiem, że dobierzemy odmiany miniaturowe i wolno rosnące. Należy zadbać o ich przycinanie, najlepiej wiosną, by nie rozrastały się ponad miarę. Mogą spędzać cały rok na balkonie, gdyż nie boją się mrozów. Wystarczy tylko zadbać o osłonięcie doniczki na czas zimy oraz o nawiezienie ich jesienią nawozem o dużej zawartości potasu, który pomoże im przetrwać niesprzyjające warunki.
Tuja oraz jałowiec preferują glebę o lekko kwaśnym odczynie, oraz należy je przesadzać do nieco większych doniczek co 3-4 lata. Wierzch ziemi w doniczce można wyściółkować korą sosnową, by za szybko nie oddawała wilgoci.
Bukszpan potrzebuje ziemi próchniczej, suchej i przepuszczalnej. Konieczna jest warstwa drenażu na dnie. Lubi nawożenie wiosną oraz jesienią.
Więcej propozycji: Werbena (Verbena), żeniszek meksykański (Ageratum houstonianum), kocanka włochata (Helichrysum petiolare), nierembergia (Nierembergia), Oleander pospolity (Nerium oleander L.).
Niezależnie z której strony masz balkon, możesz dobrać idealne kwiaty dla siebie. Wybór jest ogromny, a gatunki kwiatów bardzo zróżnicowane.
